Nicotiana tabacum yani bildiğimiz adıyla tütün; hemen hemen her bağımlılık yapan madde gibi üretimine sağlık amacıyla başlanan bir tür bitki. Bulgulara göre 15. Yüzyıla kadar Amerika ve Mısır coğrafyasındaki bazı uygarlıklar tarafından tedavi ve dini amaçlı olarak kullanıldığı düşünülmektedir. O dönemlerde yerli halk arasında yaygın olarak inanılan sihir ve büyü gibi alanlarda yer edinmiştir.
2018’de Journal of Archaeological Science: Reports isimli akademik dergide yayımlanan bir araştırmada Alabama’da bulunan örneklerin tütünün 3.300 yıl önceki kullanımını göstermekteydi. Daha yeni çalışmalar ise tütünün yine Amerika kıtasındaki kullanımının bu tarihten de binlerce yıl önceye dayandığını göstermiştir.
Cristof Colomb’un Amerika kıtasını keşifleriyle eski dünya insanı tütünle ile tanışmış ve tütün diğer coğrafyalara taşınmıştır. Bu dönemlerde Avrupa’da yayılmaya başlayan tütün kullanımı, 1556 yılında Jean Nicot tarafından ülkesinde kısa sürede popüler hale getirilmiştir. Bu nedenle 19. yüzyılda bilim insanları hepimiz tarafından bilinen kimyasal maddeye onun adını vermeyi uygun gördüler; “Nikotin”. 1565 yılında İngiltere’de de görülmeye başlayan tütün, 1610 yılında Japonya’da yasaklanmıştır. 1634 yılına gelindiğinde Rusya tütünü yasaklamış ve kullananlara ölüme varan cezalar vermeye başlamıştır. Ayrıca Amerika kıtasında ilk köle insanlar tütün üretimi için kullanılmıştır. Bu kölelik sisteminin yaygınlaşmasına neden olmuştur. 1800 yılına gelindiğinde Amerika köle nüfusunun yarısı tütün üretimi için kullanılmıştır (tütün üretimi için kullanılan tahmini köle sayısı 395.000). 1854-1856 kırım savaşı sırasında İngiliz ve Fransız askerleri Türk tütünüyle tanışıp onu Avrupa’ya götürdüler. 1881’de ABD’de, John Bonsack ilk sigara yapan makinenin patentini almıştır. Böylece ABD, günde 120.000 sigara üretmeye başlamıştır. Bir makine 48 kişinin yaptığı işi yapıyordu. Sigara üretiminde makinelerin kullanılmasıyla üretim maliyetleri düşmüş ve güvenli kibritin de icadıyla, sigara tüketimi bir anda patlamıştır. Özellikle Avrupa’da kısa sürede popülerleşen tütün, alkol kullanımını geride bırakacak bir tanınırlığa erişerek günümüze kadar ulaşmıştır.
Tütünün Nargile İle Kullanımı
Nargile’nin tahmini olarak 1.000 yıl kadar önce Hindistan’ın kuzeybatı kesimlerinde ortaya çıktığı düşünülmektedir. Hindistan cevizi kabuğundan yapılan nargilenin ilke ilk örnekleriyle günümüzdeki örneklerinin çalışma prensibi hemen hemen aynıdır. İçi boşaltılan Hindistan cevizi kabuğu suyla doldurulduktan sonra, açılan bir deliğe geçirilen kamışın üstünden bir bitki yakılırdı. Bir başka delikten suya daldırılan kamışla da duman çekilirdi. Başka araştırmalar aynı dönemlerde Afrika’daki yerel kabilelerinde su kabağı ve geyik boynuzuyla benzer düzenekler hazırladığı görülmüştür.
Kullananların sayısı arttıkça porselen ve bronz da nargile için elverişli malzemeler haline gelmiştir. Bunları cam, billur, çini hatta gümüş gövdeli nargileler izlemiştir. Hindistan’da doğan nargile, başta İranlılar olmak üzere Araplar, daha sonra da Osmanlılarla tanışmıştır.
Osmanlı döneminde İran’dan getirilen ve zamanın kahvehanelerinde muhabbetlere eşlik eden tömbeki, bazı padişahlar tarafından yasaklanmıştır. Nargile de uzun zaman İstanbul Tophane’de, İzmir Kemeraltı’nda ve Ankara Gençlik Parkı’nda tömbeki olarak sunulmaya başlanmıştır. Bu nostaljik mekânların müdavimlerini ise genellikle orta yaşın üstündeki insanlar oluşturuyordu. Daha sonraki, yani yakın dönemlerdeki aromalı nargilelerin hayatımıza girmesi ile daha hafif bir içecek haline gelen nargile genç kitle tarafından da tercih edilmeye başlandı.
Çok farklı kültürlerin farklı adlandırdıkları bu keyif aracı, Araplar tarafından “Narcile”, İranlılar tarafından da “Kalyan” diye adlandırılmıştır. Asıl nargilenin kökeni ise Farsça ’da “Hindistan cevizi” anlamına gelen “Nargil”den gelir.
Nargilenin Yapısı
Nargile temel olarak beş bölümden oluşur:
Ser: Nargilenin uzun gövdesidir. Boyun kısmı dar olmakla birlikte karın kısmına inildikçe çapı genişleyen, yapı olarak sürahiye benzeyen bir parçadır. Cam, metal ve seramikten yapılabilir.
Lüle: En üstte bulunan, nargile tütünü’nün (mu‘assel) konulduğu delikli tabladır. Gümüş, pirinç ya da bakırdan yapılmış, oymalarla süslü bir muhafaza ile çevrilidir. Üzerine köz konularak gerekli ısı sağlanır.
Marpuç: Dumanı şişeden alan ve ağza ulaştıran bölümdür. Bu bölümde kullanılan hortumun iç kısmı koyun ve özel olarak ceylan derisinden yapılır.
Şişe: İçinde dumanı filtre eden suyun olduğu ve fokurdamaların geldiği bölümdür.
Tahliye: Yeni nesil Nargile takımlarında nargilenin içerisinde biriken havanın dışarı atılmasını sağlayan hava delikleri bulunmaktadır. Bu sayede geriye doğru üflendiğinde içerisinde biriken acı yanmış duman dışarı tahliye edilir.
Bunlar dışında nargilenin diğer elemanları ise şöyledir:
Sipsi: Marpucun ucuna takılan, dumanın içinden çekildiği küçük ağızlıktır. Tercihen kehribardan yapılır, fakat maliyet sebebiyle ve sıhhi açıdan, genelde tek kullanımlık olması sebebiyle, plastik veya silikon olanları kullanılır. Mermer ya da gümüş olanları da mevcuttur.
Tepsi ve rüzgârlık: Tepsi közden düşen külleri toplar, rüzgârlık ise közün sönmemesi ve tepsideki ve lüledeki küllerin etrafa savrulmaması için kullanılır.
Tömbeki: Nargileye has, kurutulmuş tütünün ince ince kıyılmasıyla elde edilen tütündür.
Nargilenin tasarımında İslam’ın etkisindeki sanatın derin izleri görünmektedir. Cami minaresini andıran ser kısmı bunu çok iyi simgelemektedir. Ayrıca ser kısmı genellikle çiçek ve yaprak desenleriyle süslenmekte ve bunlarda zaman zaman yaldız kullanılmaktadır. Marpuç kısmında ise genelde el dokuması olan kilim desenleri kullanılmaktadır.
Çalışma Şekli
İçici marpuçtan nefes aldığında oluşan basınç farkıyla hava sırayla közden, sonra ısınarak lüledeki gözeneklerden geçer. Sıcak hava ile ısıtılan tömbekinin dumanı karışarak suyun içinden geçer, bu esnada soğur. Daha sonra hava marpuçtan içiciye ulaşır. Nargile içerisinde bulunan su dumanı soğutmanın yanı sıra içindeki katranı da bir miktar süzer. Nargile ile tütün içmenin, sigara şeklinde tütün içmekten farkı; nargilede çekilen tütün dumanı sudan geçerken barındırdığı ısı suyu bir miktar buharlaştırır.
Günümüzde yaygın bir kültür haline gelen nargile, ortaya çıktığı ilk dönemlerde farklı bitkilerle kullanılmıştır. Tütün kullanımının yaygınlaşmasıyla nargile tütün ile birlikte kullanılmaya başlanmış ve tütünün popülerliği nargile kullanımının yayılmasına vesile olmuştur.